Ο ψευδάργυρος είναι απαραίτητος για τη ρύθμιση μιας ποικιλίας φυσιολογικών και βιοχημικών συμβάντων στον οργανισμό. 

Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης, Ιατρός,  Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος, Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Φλάμπουρο Λουτρακίου, 20300, Τ. 27440 23768, 6944280764  www.gelis.gr   www.pharmagel.gr   pharmage@otenet.gr ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Συμπληρωματική Ιατρική, Κλινική Φαρμακολογία, Ιατρική Διατροφολογία

Αικατερίνη Γκέλη  Ιατρός,  Ακτινοδιαγνώστρια  με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην Ιατρική Διατροφολογία, Ακτινοδιαγνωστική και  Υπερηχογραφική Διαγνωστική Περιβαλλοντική Ιατρική,  Συμπληρωματική Ιατρική Διεύθυνση Ιατρείου: Παπαληγούρα 16, Άσσος  Κορινθίας, Τηλ. 2741087758, 6944644820  email:kgkeli@hotmail.com

Παίζει κρίσιμο ρόλο στη διατήρηση της ακεραιότητας των κυτταρικών μεμβρανών, τη ρύθμιση της κυτταρικής ανάπτυξης, την έκκριση ορμονών, την ομαλή λειτουργία των ανοσολογικών αποκρίσεων, την αναπαραγωγή, το μεταβολισμό των πρωτεϊνών-υδατανθράκων-λιπιδίων, την ταχύτερη επούλωση των τραυμάτων και  τη ρύθμιση ορισμένων άλλων βιολογικών διαδικασιών που σχετίζονται με την φυσιολογική ανάπτυξη του ανθρωπίνου σώματος [1].

Τα φυσιολογικά και βιοχημικά επίπεδα πολλών ορμονών επηρεάζονται από το μεταβολισμό του ψευδαργύρου. 

Hέλλειψη  ή  η  ανεπάρκεια του  ψευδαργύρου  σχετίζεται  με τη  διαταραχή της ανάπτυξης, τον  υπογοναδισμό και ορισμένες ενδοκρινικές ασθένειες [2]. 

Τα αποτελέσματα της δράσης του  ψευδαργύρου θεωρούνται ευμετάβλητα και επηρεάζονται από τα φυσιολογικά ή μη φυσιολογικά επίπεδα του ψευδαργύρου. 

Σχέση του ψευδαργύρου και της υπόφυσης

Ο ψευδάργυρος αυξάνει τη σύνθεση της αυξητικής ορμόνης και τον αριθμό των υποδοχέων της. Επομένως, είναι ένας σημαντικός χημικός μεσολαβητής,  που συμμετέχει στη σύνδεση αυτής της ορμόνης  με τον  υποδοχέα της [3].

 Η απόκριση της προλακτίνης του πλάσματος, στην από του στόματος χορήγηση αυξανόμενων δόσεων ψευδαργύρου (25,0, 37,5 και 50,0 mg) μελετήθηκε σε 17 φυσιολογικούς ενήλικες άνδρες και γυναίκες. 

Συλλέχθηκαν δείγματα αίματος σε διαστήματα 10 και 30 λεπτών για περίοδο 120 λεπτών μετά από δύο βασικούς χρόνους (-30 και 0 λεπτά). 

Οι συγκεντρώσεις της προλακτίνης του πλάσματος μειώθηκαν σημαντικά, κάτω από τα βασικά επίπεδα, σε όλα τα άτομα, ως απόκριση στην αύξηση των επιπέδων ψευδαργύρου στο πλάσμα, σε σύγκριση με τους μάρτυρες. 

Αυτά τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι η οξεία υπερ-ψευδαργυροναιμία μπορεί να αναστέλλει τη βασική έκκριση της προλακτίνης του πλάσματος σε φυσιολογικά άτομα. 

Αυτά τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι η οξεία υπερ-ψευδαργυροναιμία μπορεί να αναστέλλει τη βασική έκκριση της προλακτίνης του πλάσματος σε φυσιολογικά άτομα [16].

Σχέση του ψευδαργύρου και του παγκρέατος

Το πάγκρεας είναι ένα όργανο που περιέχει μεγάλη ποσότητα ψευδαργύρου, ο οποίος συμμετέχει  στη ρύθμιση της δράσης της ινσουλίνης [4]. 

Αυξανόμενες ενδείξεις δείχνουν ότι, ο διαβήτης μπορεί να επηρεάσει την ομοιόσταση του ψευδαργύρου  με πολλούς τρόπους.

Όμως, πιθανότατα η υπεργλυκαιμία είναι αυτή, παρά οποιαδήποτε άλλη πρωτογενής βλάβη, η οποία  σχετίζεται με τον διαβήτη, και προκαλεί την αυξημένη απώλεια ούρων και μείωση του συνολικού ψευδαργύρου του σώματος.

Η απέκκριση του ψευδαργύρου  μέσω  των  ούρων αυξάνεται σημαντικά σε διαβητικούς ασθενείς. Τα σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα ψευδαργύρου  στο πλάσμα που παρατηρούνται σε διαβητικούς ασθενείς και ζώα εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως ο τύπος του διαβήτη, η διάρκεια του διαβήτη και η ηλικία έναρξης του διαβήτη [5]. 

Σχέση του ψευδαργύρου με τον θυρεοειδή αδένα

Επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι ο ψευδάργυρος παίζει βασικό ρόλο στο μεταβολισμό των  ορμονών του θυρεοειδούς. Συγκεκριμένα ρυθμίζει τη δραστηριότητα των ενζύμων δεϊωδινάσης, τη σύνθεση της ορμόνης απελευθέρωσης θυρεοτροπίνης (TRH) και τη σύνθεση της ορμόνης διέγερσης του θυρεοειδούς (TSH), καθώς και τροποποιώντας τις δομές των απαραίτητων παραγόντων μεταγραφής, που συμμετέχουν στη σύνθεση των θυρεοειδικών ορμονών. 

Οι συγκεντρώσεις του ψευδαργύρου στον ορό φαίνεται επίσης να επηρεάζουν τα επίπεδα της  T3, T4 και TSH του ορού. 

Επιπλέον, μελέτες έχουν δείξει ότι , οι μεταφορείς ψευδαργύρου (ZnTs) υπάρχουν στον υποθάλαμο, την υπόφυση και τον θυρεοειδή, αλλά οι λειτουργίες τους παραμένουν άγνωστες [6]. 

Σχέση ψευδαργύρου, λεπτίνης και μελατονίνης

 Τα χαμηλά επίπεδα ψευδαργύρου και τα υψηλά επίπεδα λεπτίνης σε παχύσαρκα άτομα δείχνουν ότι υπάρχει μια κρίσιμη σχέση μεταξύ ψευδαργύρου και λεπτίνης [7]. 

Ο ψευδάργυρος σχετίζεται με τη δραστηριότητα των ενζύμων, που συμμετέχουν  στη σύνθεση μελατονίνης. 

Η μελατονίνη έχει ρυθμιστική δράση για την απορρόφηση ψευδαργύρου από το γαστρεντερικό σύστημα [8]. 

Σχέση του ψευδαργύρου, πολυκυστικής ωοθήκης, δυσμηνόρροιας και ενδομητρίωσης

Πρόσφατα έχει δοθεί προσοχή στον πιθανό ρόλο που παίζει ο ψευδάργυρος στο σύνδρομο πολυκυστικής ωοθήκης, τη δυσμηνόρροια και την ενδομητρίωση.

Στις γυναίκες με σύνδρομο πολυκυστικής ωοθήκης, η συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου άσκησε θετικό αποτέλεσμα σε πολλές παραμέτρους του συνδρόμου, ιδίως εκείνες που σχετίζονται με την αντίσταση στην ινσουλίνη και την ισορροπία των λιπιδίων.

Στην πρωτοπαθή δυσμηνόρροια  η συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου πριν και κατά τη διάρκεια,  κάθε έμμηνου κύκλου, φαίνεται ότι είναι ένας σημαντικός παράγοντας περιορισμού της έντασης των πόνων της περιόδου.

Από την άλλη πλευρά λίγα είναι γνωστά για τον ρόλο που παίζει ο ψευδάργυρος  στην ενδομητρίωση και στις  μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες [9].

Σχέση ψευδαργύρου όρχεων και προστάτη

Ο ψευδάργυρος επηρεάζει ιδιαίτερα  τη  μετατροπή της τεστοστερόνης που παράγεται στους όρχεις σε διυδροτεστοστερόνη, καθώς η  5α-αναγωγάση που εμπλέκεται σε αυτήν τη μετατροπή είναι ένα ένζυμο που εξαρτάται από τον ψευδάργυρο [10]. 

Η έλλειψη  του  ψευδαργύρου είναι διαδεδομένη σε ολόκληρο τον κόσμο. Η σοβαρή και μέτρια έλλειψη του ψευδαργύρου σχετίζεται με  υπογοναδισμό στους άνδρες [11].

Η έλλειψη ψευδαργύρου είναι η αιτία του υπογοναδικού νανισμού που εμφανίζεται στην παιδική ηλικία  και συνοδεύεται από καθυστέρηση της σωματικής ανάπτυξης, προδιάθεση στις λοιμώξεις, απώλεια της όρεξης και διανοητικό λήθαργο. Σε χώρες τις Μέσης Ανατολής που ερευνήθηκε η έλλειψη ψευδαργύρου στα παιδιά, οι νάνοι ποτέ δεν έφτασαν στο 25ο έτος της ζωής τους [15].

Η συμπληρωματική χορήγηση  ψευδαργύρου  σε φυσιολογικούς ηλικιωμένους άνδρες  με οριακά επίπεδα έλλειψης ψευδαργύρου, επί 6 μήνες οδήγησε σε αύξηση της τεστοστερόνης στον ορό του αίματός τους από 8,3 +/- 6,3 σε 16,0 +/- 4,4 nmol / L (p = 0,02). Εξ αυτού προκύπτει το συμπέρασμα  ότι,  ο ψευδάργυρος μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση των επιπέδων τεστοστερόνης στον ορό του αίματος, σε φυσιολογικούς άνδρες [12].
 

Η κύρια λειτουργία του προστάτη αδένα είναι η παραγωγή και η έκκριση του προστατικού υγρού, το οποίο στη συνέχεια γίνεται βασικό συστατικό του σπερματικού υγρού. 

Αν και οι ειδικοί ρόλοι του προστατικού υγρού στο σπέρμα είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστοι, είναι πολύ πιθανό να είναι απαραίτητο για την  υποστήριξη της συντήρησης, της δραστηριότητας και του μεταβολισμού των σπερματοζωαρίων κατά τη διαδικασία της γονιμοποίησης.

Η περιφερειακή ζώνη του προστάτη είναι η κύρια περιοχή που εμπλέκεται στην παραγωγή του προστατικού υγρού. 

Η φυσιολογική περιφερειακή ζώνη  του προστάτη και το προστατικό υγρό περιέχουν εξαιρετικά υψηλές συγκεντρώσεις κιτρικού και ψευδαργύρου. 

 Το επίπεδο κιτρικού περιφερικής ζώνης είναι ~ 30-80 φορές μεγαλύτερο από αυτό που υπάρχει σε άλλους μαλακούς ιστούς. 

Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η τεράστια συγκέντρωση κιτρικού στο προστατικό υγρό, η οποία είναι ~ 1000 φορές μεγαλύτερη από τη συγκέντρωση του στο πλάσμα του αίματος.

Μαζί με το κιτρικό άλας, η συγκέντρωση ψευδαργύρου στη φυσιολογική περιφερειακή ζώνη του προστάτη είναι επίσης μοναδικά μεγαλύτερη (~ 10-20 φορές) από ό, τι συνήθως βρίσκεται σε άλλους μαλακούς ιστούς. Από την άλλη πλευρά  και η συγκέντρωση του ψευδαργύρου στο προστατικό υγρό είναι ~ 500 φορές μεγαλύτερη από τη συγκέντρωσή του  στο πλάσμα του αίματος. 

Η κύρια λειτουργική και μεταβολική δραστηριότητα του φυσιολογικού προστάτη αδένα είναι η μοναδική συσσώρευση υψηλών επιπέδων ψευδαργύρου, η οποία απαιτείται για την παραγωγή και έκκριση εξαιρετικά υψηλών επιπέδων κιτρικού, το οποίο είναι το  κύριο συστατικό του προστατικού υγρού.

Αυτό επιτυγχάνεται με την εξέλιξη του προστατικού  λοβιακού  επιθηλίου (prostate acinar epithelium)  σε εξειδικευμένα κύτταρα που συσσωρεύουν  ψευδάργυρο. Η συσσώρευση αυτή γίνεται ειδικά μέσω του μεταφορέα πρόσληψης ψευδαργύρου ΖΙΡ1.

 Ως τέτοια, αυτά τα κύτταρα εμφανίζουν μείζονες επιδράσεις στη συσσώρευση ψευδαργύρου  στα μιτοχόνδρια και το μεταβολισμό τους που σχετίζεται με το κιτρικό και την  τελική οξείδωση. 

Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι τόσο το κιτρικό όσο και ο ψευδάργυρος μειώνονται σημαντικά στον καρκίνο του προστάτη. .

Η ανεπάρκεια ή η έλλειψη ψευδαργύρου έχουν επιπτώσεις  στην ανάπτυξη, αύξηση και εξέλιξη του καρκίνου του προστάτη και αυτό είναι  το πιο συνεπές χαρακτηριστικό γνώρισμα του καρκίνου του προστάτη.

Η  ογκογένεση του προστάτη ευνοείται από τη μειωμένη βιολογική δραστηριότητα του πρωτεϊνικού μεταφορέα  ψευδαργύρου, του ΖΙΡ1. ΄Ετσι, η μειωμένη μεταφορά του ψευδαργύρου στα κακοήθη καρκινικά κύτταρα του προστάτη περιγράφεται ως ένα ουσιαστικό πρώιμο συμβάν στην καρκινογένεση του προστάτη [13]. 

Αυτό παρέχει τη βάση για τη θεραπευτική ιδέα ότι, ένας παράγοντας που μεταφέρει ψευδάργυρο, όπως  ο ιονοφόρος ψευδαργύρου, κλιοκινόλη,  διευκολύνει την πρόσληψη και τη συσσώρευση ψευδαργύρου από τα ά κύτταρα του  προστάτη, στα οποία υπάρχει  έλλειψη ΖΙΡ1, με αποτέλεσμα τη σημαντική αναστολή της ανάπτυξης του όγκου [13].

Επί του παρόντος η απουσία αποτελεσματικής  χημειοθεραπείας για τον προχωρημένο καρκίνο του προστάτη και για την πρόληψη της πρώιμης ανάπτυξης κακοήθειας,  ένα σχήμα θεραπείας ψευδαργύρου είναι μια εύλογη προσέγγιση που πρέπει να ακολουθηθεί [13].

Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις σχέσεις, ο ψευδάργυρος είναι αποδεκτός ότι παίζει κρίσιμους ρόλους στο ενδοκρινικό σύστημα. Ο στόχος της τρέχουσας ανασκόπησης  είναι να επιστήσει την προσοχή στις επιπτώσεις του ψευδαργύρου στο ενδοκρινικό σύστημα.

Σχέση ψευδαργύρου με τις ορμόνες  του θύμου αδένα και τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος

Η επάρκεια σε ψευδάργυρο είναι απαραίτητη για τη διαίρεση, την ωρίμανση και διαφοροποίηση των Τ λεμφοκυττάρων. Ο ψευδάργυρος είναι συμπαράγοντας της θυμουλίνης, η οποία είναι ορμόνη, της οποίας η δράση εξαρτάται από την παρουσία ψευδαργύρου.

Η θυμουλίνη είναι απαραίτητη για τη δημιουργία και ωρίμανση των Τ λεμφοκυττάρων και διακρίνεται στην ενεργή μορφή της που είναι συνδεδεμένη με ψευδάργυρο και στην αδρανή μορφή της που στερείται ψευδαργύρου. Η έλλειψη ψευδαργύρου  οδηγεί στην ανισορροπία  της λειτουργίας των  Th1 προς Th2 με επακόλουθο τη μείωση της κυτταρικής ανοσίας [15]. 

Για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος συνιστάται η λήψη μιας κάψουλας Zincobell πρωί, μεσημέρι βράδυ, μαζί με το φαγητό, επί δύο μήνες. Περισσότερα για τον ψευδάργυρο, βλέπε:www.zinc.gr

Στη ζωή κάθε ανθρώπου, το υγιές και δυνατό ανοσοποιητικό σύστημα αποτελεί τον κύριο συντελεστή εξασφάλισης της επιβίωσης. Στη σύγχρονη εποχή της πανδημίας από τον κορωνοϊό COVID-19  υπάρχει εντονότερη η ανάγκη της ύπαρξης ενός υγιούς και ισχυρού ανοσοποιητικού συστήματος στα άτομα όλων των ηλικιών.

Εκτός όμως από τον ψευδάργυρο, η υγεία του ανοσοποιητικού συστήματος του ανθρώπου χρειάζεται την επάρκεια και έντονη παρουσία της βιταμίνης C, και τιςβιταμίνης D3. Περισσότερα για τους παράγοντες που ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα βλέπε: Η βιταμίνη D, η βιταμίνη C, το μαγνήσιο και ο ψευδάργυρος δρουν ανοσοπροστατευτικά κατά του κορωνοϊού COVID-19©

Επιλογή του κατάλληλου συμπληρώματος ψευδαργύρου στα άτομα με έλλειψη ψευδαργύρου

 Οι φυσιολογικές τιμές του ψευδαργύρου στο ανθρώπινο ορό αίματος κυμαίνονται από  0.66 έως  1.10 mcg/mL. Η θεραπεία με ψευδάργυρο μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη σε πολλές χρόνιες ασθένειες. Η συμπληρωματική λήψη  ψευδαργύρου βελτιώνει την κυτταρική ανοσία, μειώνει το οξειδωτικό στρες και μειώνει τη δημιουργία χρόνιων φλεγμονωδών κυτοκινών στον άνθρωπο. 

Η ανάπτυξη ευαίσθητων ανοσολογικών βιοδεικτών μπορεί να είναι πιο ευαίσθητη από μια ανίχνευση των επιπέδων του ψευδαργύρου στο  πλάσμα και στα περιφερειακά κύτταρα του αίματος για τη  διάγνωση οριακής έλλειψης ψευδαργύρου στον άνθρωπο [15].

Πως θα αναπληρωθεί ο ψευδάργυρος που λείπει;

Η έλλειψη ψευδαργύρου δεν επιβεβαιώνεται πάντοτε εργαστηριακά με μέτρηση των επιπέδων του ψευδαργύρου στον ορό του αίματος. Με τη μέτρηση των επιπέδων του ψευδαργύρου εκτιμάται η παρουσία του ψευδαργύρου στον εξωκυττάριο χώρο και όχι μέσα στα κύτταρα.

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες μελέτες το ανοσοποιητικό σύστημα μπορεί να ενισχυθεί με τη συμπληρωματική λήψη ψευδαργύρου για σύντομα χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια του έτους, όταν λαμβάνεται στη σωστή δοσολογία. Η χορήγηση ψευδαργύρου σε ημερήσιες δόσεις μεγαλύτερες των 40mg για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των δύο μηνών μπορεί να διαταράξει το ισοζύγιο ψευδαργύρου-χαλκού.

Η συμπληρωματική λήψη του ψευδαργύρου οδήγησε σε ουσιαστική βελτίωση της υγείας ασθενών που έπασχαν από ορισμένες ιογενείς λοιμώξεις και διάφορες άλλες νόσους.

Σε μια διπλή-τυφλή μελέτη, ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο, χορηγήθηκαν στους συμμετέχοντες, είτε 30 mg, είτε 5 mg ψευδαργύρου, για τρεις μήνες. Οι ερευνητές βρήκαν μια σημαντική αύξηση των  επιπέδων  των Τ λεμφοκυττάρων, τα οποία  καταπολεμούν τη λοίμωξη, στην ομάδα που πήρε την υψηλότερη δόση ψευδαργύρου[14].

Δοσολογία του ψευδαργύρου

Η Συνιστώμενη Ημερήσια Δόση [ΣΗΔ] του ψευδαργύρου για τους άνδρες είναι 11 mg/ημερησίως και 8 mg/ημερησίως για τις γυναίκες. Στα βρέφη συνιστώνται μικρότερες δόσεις ψευδαργύρου (2–3 mg/ημερησίως) και στα παιδιά (5–9 mg/ημερησίως), λόγω του μέσου κατώτερου βάρους τους. Για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος συνιστάται η καθημερινή λήψη 20-30 mg  ψευδαργύρου . Βλέπε:Ποια είναι η ασφαλής δοσολογία του ψευδαργύρου;

Ποιες τροφές είναι πλούσιες σε ψευδάργυρο;

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες έρευνες τα τρόφιμα, που περιέχουν τις μεγαλύτερες ποσότητες ψευδαργύρου είναι: Στρείδια βραστά, άπαχο βοδινό κρέας, ξηρά φασόλια, πασατέμπος, ηλιόσποροι και άλλοι σπόροι. Βλέπε:Τροφές πλούσιες σε ψευδάργυρο και χαλκό.

Συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου

Συνιστάται η επιλογή ευαπορρόφητης μορφής ψευδαργύρου από το έντερο. Προσωπικά συνιστούμε  το συμπλήρωμα ψευδαργύρου Zincobell, διότι η κάθε κάψουλά του περιέχει 10mg πικολινικού ψευδαργύρου, που είναι η πιο ευαπορρόφητη μορφή ψευδαργύρου και 119mg βιταμίνης C, η οποία αυξάνει επιπλέον την απορροφητικότητα του ψευδαργύρου, χωρίς άλλα έκδοχα ή χημικά συντηρητικά.

Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση

1.Marzenna Nasiadek , Joanna Stragierowicz , Michał Klimczak , Anna Kilanowicz The Role of Zinc in Selected Female Reproductive System Disorders. Nutrients. 2020 Aug 16;12(8):2464.

 2.Prasad AS. Impact of the discovery of human zinc deficiency on health J Am Coll Nutr. 2009 Jun;28(3):257-65. 

3.Miletta MC, Schöni MH, Kernland K, Mullis PE, Petkovic V. The role of zinc dynamics in growth hormone secretion. Horm Res Paediatr. 2013;80(6):381-9. 

4.Zhao T, Huang Q, Su Y, Sun W, Huang Q, Wei W. Zinc and its regulators in pancreas.Inflammopharmacology. 2019 Jun;27(3):453-464. 

5.de Carvalho GB, Brandão-Lima PN, Maia CS, Barbosa KB, Pires. Zinc's role in the glycemic control of patients with type 2 diabetes: a systematic review. LV.Biometals. 2017 Apr;30(2):151-162.

6.Severo JS, Morais JBS, de Freitas TEC, Andrade ALP, Feitosa MM, Fontenelle LC, de Oliveira ARS, Cruz KJC, do Nascimento Marreiro D. The Role of Zinc in Thyroid Hormones Metabolism. Int J Vitam Nutr Res. 2019 Jul;89(1-2):80-88. 

7.Khorshidi M, Zarezadeh M, Sadeghi A, Teymouri A, Emami MR, Kord-Varkaneh H, Aryaeian N, Rahmani J, Mousavi SM. The Effect of Zinc Supplementation on Serum Leptin Levels: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials.Horm Metab Res. 2019 Aug;51(8):503-510. 

8. Abdulkerim Kasim Baltaci, Rasim Mogulkoc , Saltuk Bugra Baltaci.

Review: The role of zinc in the endocrine system. Pak J Pharm Sci. 2019 Jan;32(1):231-239.

9.Marzenna Nasiadek , Joanna Stragierowicz , Michał Klimczak , Anna Kilanowicz. The Role of Zinc in Selected Female Reproductive System Disorders. Nutrients.2020 Aug16;12(8):2464.

10.Prasad AS, Mantzoros CS, Beck FW, Hess JW, Brewer. Zinc status and serum testosterone levels of healthy adults. GJ.Nutrition. 1996 May;12(5):344-8.

11.Liu YL, Zhang MN, Tong GY, Sun SY, Zhu YH, Cao Y, Zhang J, Huang H, Niu B, Li H, Guo QH, Gao Y, Zhu DL, Li XY; The effectiveness of zinc supplementation in men with isolated hypogonadotropic hypogonadism. Hypogonadotropic Hypogonadism Intervention Study (HHIS) Group.Asian J Androl. 2017 May-Jun;19(3):280-285. 

12.A S Prasad , C S Mantzoros, F W Beck, J W Hess, G J Brewer. Zinc status and serum testosterone levels of healthy adults Nutrition. 1996 May;12(5):344-8.

13.Leslie C. Costello and Renty B. Franklin. A comprehensive review of the role of zinc in normal prostate function and metabolism; and its implications in prostate cancer. Arch Biochem Biophys. 2016 Dec 1; 611: 100–112.

14. 6.Junaidah B Barnett , Maria C Dao, Davidson H Hamer , Ruth Kandel , Gary Brandeis , Dayong Wu , Gerard E Dallal , Paul F Jacques , Robert Schreiber, Eunhee Kong , Simin N Meydani.  Effect of Zinc Supplementation on Serum Zinc Concentration and T Cell Proliferation in Nursing Home Elderly: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial .Am J Clin Nutr , 103 (3), 942-51  Mar 2016

15. Prasad AS. Lessons Learned from Experimental Human Model of Zinc Deficiency. J Immunol Res. 2020 Jan 9;2020:9207279.

16. Brandão Néto J, de Mendonça BB, Shuhama T, Marchini JS, Madureira G, Pimenta WP, Tornero MT.  Zinc: an inhibitor of prolactin (PRL) secretion in humans. 
.Horm Metab Res. 1989 Apr;21(4):203-6.