Ο ψευδάργυρος είναι απαραίτητος για την ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. 

Tα  ηλικιωμένα άτομα υπάρχει μεγάλη πιθανότητα  να έχουν έλλειψη ψευδαργύρου και αυτό είναι τεκμηριωμένο, διότι παρατηρείται ελάττωση των επιπέδων του ψευδαργύρου στον ορό ή το πλάσμα του αίματός, των ανθρώπων καθώς  γηράσκουν. 

Ζαφειρόπουλος Κώστας, Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Επιμελητής Β' στο Γενικό Νοσοκομείο Φιλιατών, Θεσπρωτίας, τηλ 6972604728 με ιδιαίτερο Ενδιαφέρον στην Χειρουργική ΩΡΛ Ογκολογία, Προληπτική Ιατρική, Νευροωτολογία, Φωνιατρική, Συμπληρωματική Ιατρική

Γκέλη Αικατερίνη,    Ιατρός, Ακτινοδιαγνώστρια με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην Ιατρική Διατροφολογία, Ακτινοδιαγνωστική και Υπερηχογραφική Διαγνωστική, Περιβαλλοντική Ιατρική, Συμπληρωματική Ιατρική Διεύθυνση Ιατρείου: Παπαληγούρα 16, Άσσος Κορινθίας, Τηλ. 2741087758, 6944644820 email:kgkeli@hotmail.com

Μουρίκης Νικόλαος, Ιατρός, Ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής, Γενικό Νοσοκομείο Καλαμάτας. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην Ιατρική Διατροφολογία, Κλινική Φαρμακολογία, Κλινική Βιοχημία, Επείγουσα Ιατρική, Συμπηρωματική Ιατρική και Γηριατρική

Γόγαλης Θεόδωρος, Ιατρός, Ειδικός Παθολόγος.  ΙΑΤΡΕΙΟ:Αττάλειας 225, Νίκαια, Αττική, 18453. 6978613054 / 2104940317  gogalistheodoros@yahoo.g ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Κλινική φαρμακολογία, Αντιγήρανση, Συμπληρωματική Ιατρική, Αντιυπερτασική αγωγή, Έλεγχος και αντιμετώπιση διαβήτη, ηλικιακές εκφυλιστικές διαταραχές

Αν και τα πλείστα ηλικιωμένα άτομα δεν θεωρούνται ως ελλειμματικά σε ψευδάργυρο, εν τούτοις ακόμη και η οριακή ανεπάρκεια ψευδαργύρου μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού τους συστήματος.

Έχει βρεθεί ότι υπάρχει ομοιότητα  μεταξύ των ανοσολογικών αλλαγών που εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια του γήρατος και αυτών που προκαλούνται από την έλλειψη ψευδαργύρου. Στις αλλαγές αυτές περιλαμβάνονται οι συνέπειες της ατροφίας  του θύμου αδένα, η οποία έχει συνδεθεί με την απώλεια της ανοσολειτουργίας των ηλικιωμένων ατόμων, που είναι επιρρεπή στις λοιμώξεις και τον καρκίνο,  η στροφή της ισορροπίας των Τ λεμφοκυττάρων προς τα Τh2 τού πληθυσμού προς τους εμβολιασμούς και η ελαττωματική συμπεριφορά των ανοσοκυττάρων [1, 2].

Ακόμη και η ήπια έλλειψη ψευδαργύρου στους ηλικιωμένους οδηγεί σε δυσρρυθμία, κυρίως της προσαρμοστικής ανοσίας (adaptive immunity), που μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή προφλεγμονωδών κυτταροκινών, που δημιουργούν την φλεγμονο-γήρανση [inflamm-aging].

Η ενεργοποίηση των T λεμφοκυττάρων καθώς και η πολικότητα των Τ βοηθητικών κυττάρων [T helper (Th) cells] προς τους διάφορους υποπληθυσμούς τους [Th1, Th2, Th17, ρυθμιστικά  T λεμφοκύτταρα (Treg)] επηρεάζεται πολύ από την ομοιοστασία του ψευδαργύρου [1].

Όλες αυτές οι αλλαγές που παρατηρούνται στους ηλικιωμένους δείχνουν  ότι  η ύπαρξη ενός μεγάλου επιπολασμού  της οριακής έλλειψης του ψευδαργύρου μπορεί να ευθύνεται ή να συμβάλλει ή να συμμετέχει στην ανοσογήρανση.

Μελέτες που έχουν γίνει σε ηλικιωμένα άτομα, που πήραν συμπληρωματικά ψευδάργυρο, έδειξαν την ύπαρξη δυνατότητας βελτίωσης της  ανοσοαπόκρισης τους, μόλις διορθώνονταν τα επίπεδα του ψευδαργύρου τους, στο αίμα. Αυτό αποδεικνύει ότι, αποκαθιστώντας την ισορροπία του ψευδαργύρου στο σώμα εξασφαλίζεται ένας τρόπος  υγιέστερου γήρατος [2].

Τα ηλικιωμένα άτομα έχουν προδιάθεση στις λοιμώξεις

Οι λοιμώξεις μπορεί να αυξήσουν τη νοσηρότητα και την  θνησιμότητα, όταν υπολειτουργεί το ανοσοποιητικό σύστημα, όπως αυτό μπορεί να συμβαίνει στη γεροντική ηλικία.

Οι  καταλυτικοί, δομικοί [πρωτεΐνες δακτύλου ψευδαργύρου, (zinc-finger proteins)]  και ρυθμιστικοί ρόλοι του ψευδαργύρου  ευθύνονται για τη συμμετοχή αυτού του ιχνοστοιχείου στην αποτελεσματική δράση του ανοσοποιητικού συστήματος.

Τόσον η έλλειψη ψευδαργύρου, όσο και η διαταραγμένη κυτταρική ανοσία (cell-mediated immunity) υπάρχουν συνδυασμένα κατά τη διάρκεια του γήρατος με επακόλουθο την αύξηση της προδιάθεσης στις λοιμώξεις.

Η διατροφική ή συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου, στις απαραίτητες επιτρεπόμενες  ημερήσιες δόσεις επί ένα έως δύο μήνες ελαττώνει τη συχνότητα εκδήλωσης κάποιας λοίμωξης  και αυξάνει τη συχνότητα της επιβίωσης των ηλικιωμένων με λοίμωξη.

Μέσω διαφόρων βιοχημικών οδών, στις οποίες υπεισέρχεται η δράση του ψευδαργύρου, μπορεί να αυξηθεί η ανοσοαντίσταση προς τις  λοιμώξεις των  ηλικιωμένων [3].

Ο κίνδυνος νευροεκφυλιστικών νόσων στη γεροντική ηλικία από έλλειψη ψευδαργύρου

Οι έρευνες έχουν δείξει ότι ο ψευδάργυρος είναι ένα απαιτούμενο διατροφικό ιχνοστοιχείο για το σχηματισμό πρωτεϊνών κατάλληλης δομής [4].

Ένα κοινό και ισχυρό αξίωμα της διαταραγμένης γήρανσης του ανθρώπινου οργανισμού είναι ότι οι πρωτεΐνες που έχουν υποστεί βλάβη  συγκολλούνται και σχηματίζουν κάποιο είδος κολλώδους ακαταστασίας που υπεισέρχεται στον υγιή τρόπο λειτουργίας  του οργανισμού και τις ταχύτητες έναρξης  νόσων. Κλασικό παράδειγμα βλαμμένων πρωτεϊνών που προσβάλλουν νεύρα είναι η νόσος του Alzheimer και η νόσος του  Parkinson. 

Τα επίπεδα των συγκεντρώσεων του ψευδαργύρου είναι σημαντικά πιο κάτω από τα φυσιολογικά στους ασθενείς με τη νόσο του Alzheimer [5].

Το ιόν του ψευδαργύρου έχει σχετιστεί με τη νόσο του Alzheimer, λόγω της ικανότητας του ψευδαργύρου να τροποποιεί τις συσσωρευτικές ιδιότητες του πεπτιδίου του αμυλοειδούς-β (Aβ), όπου η συσσώρευση Αβ είναι το κεντρικό συμβάν στην αιτιολογία της νόσου [6].

Έχει βρεθεί ότι οι εναποθέσεις ινιδίων αμυλοειδούς αποτελούν κοινό παθολογοανατομικό γεγονός σε πολλές νευροεκφυλιστικές παθήσεις, όπως η νόσος του Alzheimer και του Parkinson και η νόσος των πριονίων [7].

Έχει βρεθεί ότι οι τροποποιήσεις των συγκεντρώσεων του ψευδαργύρου στον εγκέφαλο σχετίζεται με μια ευρεία σειρά νευρολογικών διαταραχών, όπως η διαταραχή της εγκεφαλικής ανάπτυξης, νευροεκφυλιστικές νόσοι, όπως η νόσος του Alzheimer και του Parkinson, διαταραχές του θυμικού, όπως η κατάθλιψη, νόσος του Huntington, πλαγία αμυατροφική σκλήρυνση και η νόσος των πριονίων. Επιπλέον ο ψευδάργυρος έχει ενοχοποιηθεί  με τη νευρωνική βλάβη που έχει σχέση με τραυματική βλάβη του εγκεφάλου, το αγγειοεγκεφαλικό επεισόδιο και τους σπασμούς [8].

Έχει αναφερθεί ότι η χορήγηση τριών διαφορετικών μορφών νανοπαρασκευασμάτων ψευδαργύρου ασκεί ανασταλτική δράση στην ανάπτυξη ινιδίων του αμυλοειδούς στη λυσοζύμη του λευκού του αυγού χήνας και της κυτταροτοξικότητας που γίνεται με τη μεσολάβηση αμυλοειδούς, διαφόρων εκτάσεων, ενώ το νανοπαρασκεύασμα ψευδαργύρου starch-capped (ZnONPST), έδειξε το υψηλότερο ανασταλτικό αποτέλεσμα επί των ινιδίων του αμυλοειδούς [7].

Ψευδάργυρος και ταχύτερη επούλωση εγκαυμάτων

Σε πολλές μελέτες περιγράφεται ότι τα επίπεδα των συγκεντρώσεων του ψευδαργύρου στο πλάσμα ελαττώνονται σημαντικά μετά από ένα σοβαρό έγκαυμα και δημιουργείται έλλειψη ψευδαργύρου. Αυτό έχει ως επακόλουθο την αύξηση της δημιουργίας ελευθέρων ριζών και ελάττωση των φυσικών αντιοξειδωτικών, που μπορεί να συμβάλουν αρνητικά στην επούλωση του εγκαύματος, γενικότερα.

Στοχεύοντας αυτές τις αλλαγές, η χορήγηση ψευδαργύρου  από το στόμα, αποτελεί σημαντική στρατηγική για τη θεραπεία των εγκαυμάτων σε όλες τις ηλικίες και ιδιαίτερα στα ηλικιωμένα άτομα, που ήδη μπορεί να έχουν χαμηλά επίπεδα ψευδαργύρου στο σώμα τους [9].

Η ικανότητα του ψευδαργύρου να συμμετέχει στη δόμηση των πρωτεϊνών βοηθάει στην αποκατάσταση ρήξεων ή κακώσεων ιστών σε οποιαδήποτε περιοχή του σώματος.

Καταρρακτοπροφυλακτική δράση του ψευδαργύρου

Οι προκυανιδίνες και οι αντιοξειδωτικοί μεταβολίτες τους προλαβαίνουν την εξέλιξη του σχηματισμού καταρράκτη μέσω της αντιοξειδωτικής δράσης τους. Έχει αποδειχτεί σε πειραματόζωα ότι η συνδυασμένη χορήγηση συμπληρώματος ψευδαργύρου και εκχυλίσματος σπόρων σταφυλιού μπορεί να αποτελέσει προφυλακτικό μέσο κατά της έναρξης και εξέλιξης του ανθρώπινου οφθαλμικού καταρράκτη που έχει σχέση με την ηλικία [10, 20].

Αντιοστεοπορωτικό αποτέλεσμα του ψευδαργύρου

Το περιεχόμενο των οστών σε ψευδάργυρο έχει αποδειχτεί ότι ελαττώνεται με την πάροδο της ηλικίας, σε καταστάσεις  αραίωσης της σύστασης του σκελετού και τις μετεμμηνοπαυσιακές καταστάσεις. Αυτό σημαίνει ότι, ο ψευδάργυρος παίζει ρόλο στις οστικές διαταραχές. Έχει αποδειχτεί ότι ο ψευδάργυρος ασκεί διεγερτικό αποτέλεσμα στον οστεοβλαστικό οστικό σχηματισμό των οστών και την επιμετάλλωσή τους. Η διατροφική και συμπληρωματική πρόσληψη ψευδαργύρου αυξάνει την οστική μάζα.

Ο beta-Alanyl-L: -histidinato zinc (AHZ) είναι μια χημική ένωση ψευδαργύρου, στην οποία ο ψευδάργυρος είναι χηλοποιημένος  με τη βήτα-αλανυλ-L-ιστιδίνη. Το διεγερτικό αποτέλεσμα του AHZ στον σχηματισμό οστού είναι πιο έντονο από αυτό που προκαλεί ο θειικός ψευδάργυρος.

Έχει επίσης βρεθεί ότι ο ακεξαμικός ψευδάργυρος ασκεί ισχυρό αναβολικό αποτέλεσμα στα οστά. Η χορήγηση ΑΗΖ ή ακεξαμικού ψευδαργύρου αποκαθιστά την οστική απώλεια κάτω από διάφορες παθολογοανατομικές καταστάσεις, όπως το γήρας, το σκελετικό άδειασμα, η οστική τοξικότητα από αργίλλιο, η έλλειψη ασβεστίου και βιταμίνης D,  πειραματική αρθρίτιδα (σε πειραματόζωα), έλλειψη οιστρογόνων, διαβήτη και κατά την επούλωση των καταγμάτων. Η συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου μπορεί να σχεδιαστεί ως ένας νέος συμπληρωματικός παράγοντας για την πρόληψη και θεραπεία της οστεοπόρωσης [11].

Δερματικά κλινικά σημεία έλλειψης ή ανεπάρκειας ψευδαργύρου στα ηλικιωμένα άτομα

Μερικά από τα τυπικά σημεία σημαντικής έλλειψης ψευδαργύρου είναι η αργή αύξηση του μήκους των νυχιών, που αντανακλά την ελάττωση του ρυθμού βιοσύνθεσης  πρωτεϊνών, τα εύθραυστα νύχια των δακτύλων των χεριών, που αντανακλά πτωχή πρωτεϊνική ακεραιότητα και η εμφάνιση λευκών κηλίδων στα νύχια, που σημαίνει διακοπή της πρωτεϊνοσύνθεσης.  

Άλλες δερματικές εκδηλώσεις που δείχνουν την παρουσία έλλειψης ψευδαργύρου είναι οι εμφάνιση στο δέρμα βλαβών που μοιάζουν με λεύκη, καθυστέρηση της επούλωσης των τραυμάτων, παρωνυχία, στοματίτιδα, δερματίτιδα που μοιάζει με ψωρίαση, γωνιακή χειλίτιδα και βλεφαρίτιδα [12-15].

Διαταραχές ακουστικής ικανότητας των ηλικιωμένων από έλλειψη ή ανεπάρκεια ψευδαργύρου

Τα ηλικιωμένα άτομα εκδηλώνουν πρεσβυακοΐα, που συνήθως συνοδεύεται και από εμβοές των αυτιών. Υπάρχει σημαντική σχέση μεταξύ των επιπέδων του ψευδαργύρου στον ορό του αίματος και της σοβαρότητας και ηχηρότητας των εμβοών [16].

Τα επίπεδα του ψευδαργύρου και της ρετινόλης έχει βρεθεί ότι είναι σημαντικά ελλειπή στα ηλικιωμένα άτομα με νευραισθητήρια βαρηκοΐα, στην οποία συμμετέχουν οι υψηλές συχνότητες [17].

Η συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου μπορεί να ενισχύσει την επαναποκατάσταση της ακουστικής ικανότητας σε ασθενείς με αιφνίδια βαρηκοΐα. Οι αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις δράσεις του ψευδαργύρου μπορεί να βοηθήσουν στην ελάττωση του οξειδωτικού στρες που αναπτύσσεται στον κοχλία του έσω ωτός [18].

Συμπερασματικά, η συμπληρωματική χορήγηση ψευδαργύρου από το στόμα για σύντομα χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια του έτους μπορεί ασφαλώς επηρεάζει θετικά τη λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος των ηλικιωμένων, παρεμποδίζοντας την ανοσογήρανση και την πρόκληση διαταραχών, από διάφορα συστήματα του ανθρωπίνου σώματος. Ο ψευδάργυρος, χορηγούμενος συμπληρωματικά από το στόμα δρα ως αποτελεσματικός αντιγηραντικός παράγοντας, ευεργετώντας όλα τα οργανικά συστήματα και ιστούς [19].

Επιλογή του καταλληλότερου συμπληρώματος ψευδαργύρου από τα ηλικιωμένα άτομα

Υπάρχουν διάφορες μορφές ψευδαργύρου που κυκλοφορούν ως συμπληρώματα διατροφής. Από τις μορφές του ψευδαργύρου που έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα η πιο ευαπορρόφητη μορφή είναι ο πικολινικός ψευδάργυρος, του οποίου η απορροφητικότητα ενισχύεται ακόμη περισσότερο, όταν συνδυάζεται με βιταμίνη C.

To συμπλήρωμα διατροφής Zincobell περιέχει σε κάθε κάψουλά του 10mg πικολινικού ψευδαργύρου και 119mg βιταμίνης C.

Δοσολογία του Zincobell: 1 έως 4 κάψουλες ημερησίως κατά τη διάρκεια του φαγητού. Μερικά άτομα όταν παίρνουν παραπάνω δόση ψευδαργύρου μπορεί να εκδηλώσουν ναυτία, οπόταν πρέπει να ελαττώσουν τη δόση, ακολουθώντας την οδηγία του γιατρού τους. Περισσότερα βλέπε: www.zinc.gr

Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση

1.Maywald M1, Rink L2. Zinc homeostasis and immunosenescence. J Trace Elem Med Biol. 2015 Jan;29:24-30. doi: 10.1016/j.jtemb.2014.06.003. Epub 2014 Jun 13.

2.Haase H1, Mocchegiani E, Rink L. Correlation between zinc status and immune function in the elderly.Biogerontology. 2006 Oct-Dec;7(5-6):421-8.

3.Mocchegiani E1, Muzzioli M, Giacconi R. Zinc and immunoresistance to infection in aging: new biological tools. Trends Pharmacol Sci. 2000 Jun;21(6):205-8.

4.Faller P1, Hureau C, La Penna G. Metal ions and intrinsically disordered proteins and peptides: from Cu/Zn amyloid-β to general principles. Acc Chem Res. 2014 Aug 19;47(8):2252-9. doi: 10.1021/ar400293h. Epub 2014 May 29.

5.Khanahmadi M1, Farhud DD2, Malmir M3, Orang S4. Some Biochemical Markers in Patients with Alzheimer's Disease. Iran J Public Health. 2016 Oct;45(10):1355-1358.

6.Alies B1,2, Conte-Daban A1,2, Sayen S3, Collin F1,2,4, Kieffer I5,6, Guillon E3, Faller P1,2, Hureau C1,2. Zinc(II) Binding Site to the Amyloid-β Peptide: Insights from Spectroscopic Studies with a Wide Series of Modified Peptides. Inorg Chem. 2016 Oct 17;55(20):10499-10509. Epub 2016 Sep 26.

7.Ban DK, Paul S. Nano Zinc Oxide Inhibits Fibrillar Growth and Suppresses Cellular Toxicity of Lysozyme Amyloid. ACS Appl Mater Interfaces. 2016 Nov 23;8(46):31587-31601.

8.Prakash A1, Bharti K, Majeed AB. Zinc: indications in brain disorders. Fundam Clin Pharmacol. 2015 Apr;29(2):131-49. doi: 10.1111/fcp.12110. Epub 2015 Mar 12.

9. Al-Kaisy AA, Salih Sahib A, Al-Biati HA. Effect of zinc supplement in the prognosis of burn patients in iraq. Ann Burns Fire Disasters. 2006 Sep 30;19(3):115-22.

10.Mani Satyam S, Kurady Bairy L, Pirasanthan R, Lalit Vaishnav R.

Grape seed extract and zinc containing nutritional food supplement prevents onset and progression of age-related cataract in wistar rats.

J Nutr Health Aging. 2014 May;18(5):524-30. doi: 10.1007/s12603-014-0020-8.

11.Yamaguchi M. Role of nutritional zinc in the prevention of osteoporosis.

Mol Cell Biochem. 2010 May;338(1-2):241-54. doi: 10.1007/s11010-009-0358-0. Review.

12.Jen M, Yan AC. Syndromes associated with nutritional deficiency and excess. Clin Dermatol. 2010;28:669–685. [PubMed] Since nails are a fairly fast growing protein structure they are insightful as to the quality of protein metabolism elsewhere and serve as one simple way to predict zinc status.

13.Palint JP. Physical Finding in Nutritional Deficiency. Ped Clin North Am. 1998:245–260.

14.Cunha SF, Gonçalves GA, Marchini JS, Roselino AM. Acrodermatitis due to zinc deficiency after combined vertical gastroplasty with jejunoileal bypass: case report. Sao Paulo Med J. 2012;130:330–335. [PubMed]

15Mirastschijski U, Martin A, Jorgensen LN, Sampson B, Ågren MS. Zinc, copper, and selenium tissue levels and their relation to subcutaneous abscess, minor surgery, and wound healing in humans. Biol Trace Elem Res.2013;153:76–83. [PubMed]

16.Berkiten G, Kumral TL, Yıldırım G, Salturk Z, Uyar Y, Atar Y. Effects of serum zinc level on tinnitus. Am J Otolaryngol. 2015 Mar-Apr;36(2):230-4. doi: 10.1016/j.amjoto.2014.11.001.

17.Lasisi TJ, Lasisi AO. Evaluation of serum antioxidants in age-related hearing loss. Aging Clin Exp Res. 2015 Jun;27(3):265-9. doi: 10.1007/s40520-014-0282-3.

18.Yang CH, Ko MT, Peng JP, Hwang CF. Zinc in the treatment of idiopathic sudden sensorineural hearing loss. Laryngoscope. 2011 Mar;121(3):617-21. doi: 10.1002/lary.21291.

19.Putics A, Vödrös D, Malavolta M, Mocchegiani E, Csermely P, Soti C. Zinc supplementation boosts the stress response in the elderly: Hsp70 status is linked to zincavailability in peripheral lymphocytes.Exp Gerontol. 2008 May;43(5):452-61. doi: 10.1016/j.exger.2008.01.002.

20.Yamakoshi J1, Saito M, Kataoka S, Tokutake S. Procyanidin-rich extract from grape seeds prevents cataract formation in hereditary cataractous (ICR/f)rats.J Agric Food Chem. 2002 Aug 14;50(17):4983-8.

Σημείωση: Το παρόν επιστημονικό άρθρο γράφτηκε για λόγους ενημέρωσης των ιατρών και των λοιπών επιστημόνων υγείας και δεν αποτελεί  μέσο διάγνωσης ή αντιμετώπισης ή πρόληψης ασθενειών, ούτε αποτελεί ιατρική συμβουλή για ασθενείς, από τον συγγραφέα ή τους συγγραφείς του άρθρου. 

Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση. 

Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από  τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση,  παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας 


Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας

.